تاثیر اسلام بر معماری ایرانی

پیش از پرداختن به موضوع اصلی بحث لازم است تعریف درستی از مفهوم «هنر اسلامی» داشته باشیم.

هنر اسلامی چیست؟

برای رسیدن با پاسخی مناسب برای این سؤال ابتدا باید گزینه های مختلف را مدنظر داشته باشیم.

۱- هنر اسلامی به معنای هنری که برگرفته از تعلیمات اسلام است و در مسیر اهداف دینی آن قرار دارد و در واقع در قرآن و کلام ائمه دین می توان آن ها را جست و جو کرد.

۲-  هنر اسلامی به معنای هنری که با تعلیمات اسلام منافات نداشته باشد به این معنا که دین باید و نباید هایی قرار داده و شاید توصیه ای به یادگیری و به کارگیری هنری خاص ننموده اما پیروانش را از اشتغال به برخی انواع هنرها بازداشته است. با این معنا هنر اسلامی می شود هنری که تفاوتی با هنرهای دیگر ندارد جز اینکه بنا به مصلحت اسلام بخش هایی از آن حذف شده و به نوعی پیراسته شده است.

۳- هنر اسلامی به معنای هنر مسلمانان. یعنی وقتی می گوییم هنر اسلامی منظورمان نوع خاصی از هنر متفاوت از انواع دیگر هنر نباشد و صرفاً منظورمان هنر مسلمانان در طول تاریخ باشد. فایده این تقسیم بندی می تواند این باشد که ثابت کند مسلمانان تافته ای جدا بافته از دیگران نبوده اند و اسلام با هنر بیگانه نیست.

۴- هنر اسلامی به معنای هنر مسلمانان منتها با این تفاوت با مورد سوم که در این تعریف هنر مسلمانان بی تفاوت از انواع دیگر نیست. یعنی مسلمانان به اقتضای جهان بینی و فلسفه اسلامی خود تغییراتی بنیادین در هنر صورت داده اند و هنر اسلامی فقط هنر سانسور شده دیگران یا هنر بی ضرر برای تعلیمات دین یا تقلید محض مسلمانان از هنر دیگران نیست.

قضاوت کامل درباره این تعاریف تحقیقی جامع تر نیاز دارد اما در اینجا فقط می توانیم موضع خودمان را برای پرداختن به موضوع مقاله مشخص کنیم. انتخاب ما گزینه چهارم است چراکه به گمان نگارنده تحقیقات اسلامی مورد اول را منتفی می داند و در دیگر موارد هم هنر اسلامی اصالتی از خود ندارد و تکیه و تاکید بر آن به نظر می رسد تنها از سر تعصبات دینی باشد و عقب نماندن از قافله دیگران.

برای اشاره به معماری ایران در زمان های پیش از اسلام می توان این موارد را برشمرد:

معماری ایلام قدیم: معماری این دوره عمدتاً معماری معابد است. زیگوارت چغازنبیل مشهورترین و مهمترین اثر معماری ایلامیان است که آن را قدیمی ترین اثر معماری ایران هم می دانند.

معماری ماد: معماری مادها را به دو گروه صخره ای و معمولی می توان تقسیم کرد. معماری صخره ای از مصالح طبیعی استفاده می کند و خانه و آرامگاه نمونه های آن است. از نمونه های معماری معمولی مادها می توان به تپه نوشیجان ملایر، گودین تپه، باباخان و تپه هگمتانه اشاره کرد.

معماری هخامنشیان: کاخ های شاهی غالب بناهای به جای مانده از این دوره را تشکیل می دهد که اشاره به تخت جمشید از این میان کافی است.

عمده معماری ایران پس از اسلام به عهد صفوی تعلق دارد و ذکر دیگر موارد مناسب تحقیقی تاریخی و کامل است. این مقاله قرار است علمی و اطلاعاتی نباشد و بیشتر حاوی نگاه شخصی نگارنده به تأثیر هنر اسلامی در معماری ایران باشد. پس ناچاریم از اصول اولیه نگارش مقاله علمی مثل سندیت و ارجاع به منابع مختلف و مواردی از این قبیل تا حدی سرپیچی کنیم تا از مقصود اصلی دور نشویم

نگاه هنرمند مسلمان

معماری پیش از اسلام نوعی معماری پر عظمت است. حال این عظمت می تواند برای یک پرستشگاه مثل چغازنبیل باشد که به عظمت اهرام مصر شبیه است و یا برای کاخی همچون تخت جمشید. آنچه در این دو نمونه مشترک است دوری گزینی از زندگی عادی مردمی است. حالا منشأ این دوری گزینی ممکن است نگاه اساطیری ایلامیان باشد و اینکه برای پرستش، هرچه بیشتر برای معبد مایه بگذارند اجابت بیشتری هم نصیبشان می شود و یا اینکه منشأش کاملاً مقابل نگاه اساطیری باشد و نگاهی زمینی و انسانی برای برآوردن منفعت مقام برتر کشور یعنی پادشاه.

در معماری اسلامی به هیچ عنوان آثاری با این عظمت نمی بینیم. دلیلش چیست؟ آیا مسلمانان در ساخت آثار عظیم و غول پیکر ناتوان بوده اند؟ قطعاً چنین نیست. نگاه اسلامی و جهان بینی الهی مسلمانان آنان را بر آن داشته تا نه خدا را در آسمان ها جست و جو کنند و نه در ارباب انسانی شان. در معماری اسلامی مساجد جای معابدی همچون چغازنبیل را می گیرد و خانه و آب انبار و حمام و مدرسه و… جای کاخ های شاهنشاهی را. اعتقاد مسلمانان بر این است که خداوند برای اجابت دعای بندگانش نیازی به بناهای عظیم‌الجثه ندارد و میزان برآوردن حاجت آن ها را با میزان نزدیک شدن معبدشان به آسمان تعیین نمی کند.

اولین مسجد تاریخ اسلام یعنی مسجد قبا هم مسجدی است که به یاری و همت مسلمانان و با خواست قلبی خود ایشان ساخته شده و بیش از نیاز برای آن خرج هزینه و انرژی نشده است. بنایی مثل چغازنبیل چگونه می تواند بدون برده کشی یا به کار گماشتن اجباری بشر انسانی ساخته شده باشد. یا اگر هم اینگونه باشد و مثلاً همه گروه سازنده به میزان تلاششان دستمزد می گرفته اند مساله اسراف و تبذیر مطرح می شود که در فرهنگ اسلامی به حق نکوهش شده است.

لازم به ذکر است که این تحلیل ها به منظور تضعیف ارزش میراث تاریخی و فرهنگی ایران صورت نگرفته و در ارزشمندی آثاری همچون تخت جمشید و چغازنبیل از منظر مردم شناسی و آگاهی از تاریخچه اجتماعی و فکری گذشتگان این مرز و بوم هیچ جای تردیدی نیست و این نقد و بررسی ها تنها از منظر دیدگاه فکری حاکم بر ساخت اثر انجام گرفته که به واسطه مقایسه آن با دیدگاه فکری هنرمندان مسلمان امید دارد به نتیجه ای قابل اعتنا در این موضوع دست پیدا کند.

معنویت

عظمت محدود و معقول مساجد اسلامی عمدتاً در شبستان و گنبد و گلدسته قابل مشاهده است که دلیل آن هم ارتباط معنوی و روحی نمازگزار با عالم ملکوت است. او به بالا هدایت می شود اما نه چون خدا در آسمان است و نه با اشکالی همچون گاو بالدار یا حیوانی که سر انسان به تن دارد و دیگر نمادهای اساطیری بلکه با طرح های اسلیمی و ختایی که مبنایی زمینی و طبیعی دارند و کتیبه های نسخ و ثلث و رنگ های فیروزه ای و آینه کاری هایی که به جای آنکه بر عظمت انسان به مثابه فروانروا یا اسطوره تأکید ورزند او را به خودشکنی و حقارت ذاتی در برابر معبود یکتا و ازلی و ابدی فرا می خوانند. هنرمند اسلامی مثل هنرمند پیش از اسلام از نوعی انتزاع بهره می برد اما انتزاع او به جای اینکه به اسطوره اشاره داشته باشد به معنا توجه دارد.

به عنوان مثال طرح اسلیمی، انتزاعی از گیاه است و گیاه نمادی از طبیعت. اما این طرح قابل تطبیق با شکل واقعی و خارجی گیاه نیست. در آن دست برده شده و انتزاع صورت گرفته است. به نقش هایی دوار و تکرار شونده آنالیزه شده که شمایی کلی از نظم جهان طبیعت به نمایش بگذارند. نظمی که پیش از هرچیز مفهوم وحدت در کثرت در آن قابل لمس و مشاهده است. این مفهوم انسان را از طبیعتی که مبنای خلق اثر بود به جهانی ماوراء طبیعت می کشاند. جهانی که در آن می توان وحدت اصلی حاکم بر کثرت های جهان طبیعت را جست و جو کرد.

این همان عالم معنای مورد توجه هنرمند اسلامی است.  توحید معیار اصلی حاکم بر معماری اسلامی ایران است که کمتر می توان در معماری پیش از اسلام آن را جست و جو کرد. در معماری اسلامی ایران خبری از خدایان نیست. چه انسانی مثل شاه و چه ابرانسانی مثل اساطیر.

وجه کاربردی و مردمی

مخالفت تفکر اسلامی با برده داری و عنایت آن به کرامت ذاتی انسانی موجب شده معماری اسلامی رنگ و بوی مردمی تری به خود بگیرد. کاربردی تر شود و از جایگاه زیبایی صرف و یا کارکرد اساطیری و شاهنشاهی پایین بیاید. نکته دیگری که در معماری اسلامی قابل توجه است مفهوم آرامش است. بناهای پیش از اسلام ایران بیش از آنکه مخاطب را به آرامشی درونی دعوت کنند گویا به ایجاد رعب و وحشت در او نظر داشته اند. خوف از عظمت و قدرت خدایان و یا ترس از هیبت مقام شاه. به عنوان مثال:

مجموعه تخت جمشید تشکیل شده از

۱-   پلکان بزرگ

۲-   دروازه بزرگ خشایارشاه معروف به دروازه تمام ملت ها

۳-   کاخ آپادانا

۴-   کاخ سه دروازه

۵-   کاخ اختصاصی داریوش

۶-   کاخ پذیرایی های رسمی خشایارشاه

۷-   تالار صدستون و خزانه شاهی

۸-   تالار ۹۹ ستونی (بخش مرکزی خزانه) که ستون ها سرستون با سر حیوان دارند.

۹-   انبارهای خزانه شاهی

و…

و مجموعه نقش جهان اصفهان متشکل است از:

۱-   مسجد امام

۲-   مسجد شیخ لطف الله

۳-   عالی قاپو یا دولتخانه

۴- بازار قیصریه که تنها بازاری برای داد و ستد نیست بلکه مجموعه ای از کاروانسراها ،‌مدارس ، حمام ها و اماکن دیگری همچون عصارخانه و مسجد در آن به چشم می آید.

« راجر سیوری» ایران شناس برجسته انگلیسی که مطالعات گسترده ای در تاریخ دوره صفویه دارد ،‌ با اتکا به اسناد و شواهد تاریخی ،‌میدان نقش جهان را چنین وصف می کند : « میدان نقش جهان محل ملاقات شاه و شهروندان بود . گرداگرد کناره میدان ،‌ نهری به عرض ۳/۵ متر و عمق ۲ متر جریان داشت . در طول نهر ،‌ ردیفی از درختان چنار بر رهگذران سایه می افکند» .

میدان نقش جهان نمایانگر پیوند مبارک دولت و ملت است. ملت مسلمانی که احتیاجاتش مسجد، بازار، حمام، مدرسه و البته دولتخانه است. همنشینی کاخ شاه در این میدان با دیگر احتیاجات مردمی به هیچ رو قابل قیاس با دوری گزینی و تفرعن پادشاهان در بناهای پیش از اسلام نیست.

بنا به آنچه به اجمال و به طور مصداقی و نمونه ای اشاره شد می توان در یک جمع بندی مختصر و کلی از مهمترین وجوه تمایز معماری ایرانی اسلامی را که به واسطه آن تأثیر فرهنگ اسلامی بر معماری ایران نمایان می شود، مردمی بودن و کاربردی بودن این هنر در عین همخوانی آن با دیدگاه معنوی و الهی دانست. همان وحدت در کثرتی که نقوش و اجزای ساده و زیبای معماری اسلامی به آن اشاره دارند.

…برگرفته از سایت حضور دل دات کام…