سقف خانه های قدیمی ایران

معماری خانه های قدیمی ایران ارتباطی تنگاتنگ با اقلیم  منطقه و فرهنگ مردم داشته است. حتی  دین و اعتقادات مردم نیز در طراحی بناها موثر بوده است. آب و هوا نیز تاثیر مستقیم در  نحوه معماری بناهای تاریخی ایران دارد.
طراحی بنا های ایرانی به گونه ای است که حداکثر استفاده از مزیت های طبیعی منطقه مثل نور ،  آب و باد را میسر می سازد  و در عین حال در مقابل عوامل طبیعی مثل گرما و سرما مقاوم است.
در این نوشتار به صورت مختصر فقط به نحوه طراحی سقف خانه های قدیمی ایران میپردازیم.

شاید کم تر خانه های قدیمی را بتوان یافت که لااقل در قسمتی از آنها از  سازه های طاقی شکل استفاده نشده باشد. این سازه ها از روی هم قرار دادن خشت های گلی به شکلی خاص ساخته میشوند که در نهایت سقفی قوسی شکل بر روی دیوارهای ضخیمی  که آن هم از خشت و گل ساخته شده است بنا می شود. شکل کلی این سازه ها به صورت چهارگوش و یا با اضلاع بیشتر گاهی تا هشت ضلع بنا می شوند.

طاق ها گاهی به شکل گرد و مدور یا همان  گنبد ساخته می شوند و در مرکز آن دریچه ای برای ورود  نور و تهویه هوا در نظر گرفته می شود. گنبد هایی که دارای دریچه هوا هستند بیشتر در ورودی خانه های قدیمی  که محلی برای انتظار مهمانان و یا محل اتصال سایر اتاق ها بوده است  ساخته میشوند ، همچنین در بازارها و حمام های قدیمی نیز  کاربرد داشته اند.

بعد از اسلام  سازه های طاقی گنبدی شکل جزء جدانشدنی بناهای مذهبی مثل مساجد و امامزاده ها قرار گرفت.
بنا های موجود در اصفهان مخصوصا میدان نقش جهان و مساجد و بازار اطراف آن جلوه زیبایی از هنر ایرانی در طراحی سازه های طاقی شکل است.
این سازه ها با گچ بری ها ، آیینه کاری ها ، کاشی کاری ها و حتی نقاشی های زیبا تزئین شده اند.

همانگونه که اشاره شد یکی از کاربرد های   طاق های گنبدی شکل در ساخت بازار ها است در بسیاری  شهر های قدیمی ایران بازارهای زیبائی وجود دارد که نقش عمده ای  در اقتصاد این شهرها داشته و دارد. این بازارها در حقیقت دو ردیف موازی از مغازه های کوچک و بزرگ است که سقف  بین این دو ردیف به صورت طاق های گنبدی شکل پوشانده شده است طول این بازارها بسته  به بزرگی شهر  گاهی تا یک کیلو متر هم می رسد. از بازار های زیبا و معروف ایران می توان  به بازارهای اصفهان،شیراز، کرمان،قم،اراک و …اشاره کرد.

سازه های طاقی شکل دارای مقاومت زیادی هستند بطوریکه می توان بر روی  آنها یک طبقه دیگر نیز بنا نمود. هم چنین این بناها در برابر سرما و گرما بسیار مقاوم می باشند از جمله مزایای دیگر این بناها استفاده از تنها یک نوع مصالح ساختمانی که همان خشت و گل است در کل بنا و عدم استفاده از مصالح دیگر نظیر چوب میباشد.
سقف های طاقی این مزیت را نیز دارند که آب باران با سرعت بیش تری بر روی آن ها حرکت کرده و به پایین بنا می ریزد و از تخریب آن جلوگیری می کند.

این سقف ها که به صورت مسطح  ساخته می شوند از کنار هم قرار دادن تیرهای چوبی که معمولا از درخت صنوبر تهیه می شود  به صورت موازی و با فاصله معمولاً۵۰ سانتی متر و طول حداکثر ٤ متر ساخته می شوند و بر روی این تیرهای چوبی و در عرض آنها قطعات دیگری از چوب های کوچک تر که پرتو(partoo) نامیده می شوند قرار می گیرد. گاهی به جای پرتو از تخته های چوبی استفاده می شود بر روی پرتو ها نیز حصیری که از ساقه گیاهان بافته شده قرار می گیرد ، گاهی به جای حصیر از شاخ و برگ درختان استفاده میشود.  روی حصیر نیز با گل خمیر مانندی موسوم به گل جبه (jabbeh) پوشانده و هم زمان جهت تخلیه آب در زمان بارندگی شیب بندی  می شود و در پایان سقف بام با کاه گل اندود می شود.

در زیر تصاویری از مراحل ساخت سقف های چوبی در ارگ تاریخی میشیجان را میتوانید ملاحظه کنید:

در بناهای قدیمی دو طبقه
معمولا طبقه اول به خاطر مقاومت بیشتر بصورت طاق و طبقه دوم بخاطر وزن کمتر با تیر های چوبی ساخته می شد.
سقف های چوبی نمای زیبایی به اتاق می دهد از تیرهای چوبی سقف اتاق در روستاها استفاده های دیگری نیز صورت میگرفت از جمله  برای آویزان کردن انگور و خشک کردن آن و  تولید کشمش.

تولید کشمش با این روش با توجه به این که این انگور در دمای معمولی خشک می شود از مرغوب ترین کشمش ها محسوب می گردد.
در مناطق شمالی ایران که بارندگی زیاد است سقف های چوبی به صورت شیب دار ساخته می شوند در آن مناطق برای ساخت سقفها از سفال نیز استفاده می شود.

در ساخت ارگ تاریخی ميشيجان  که مربوط به دوره قاجاریه است نیز از ترکیبی از سقف های چوبی و طاق استفاده شده است.

خوشبختانه این بنا که در سنوات اخیر به علت عدم نگهداری صحیح آسیب های فراوانی دیده است  هم اکنون در حال مرمت و بازسازی است.
حفظ بناهای باستانی نقش مهمی در شناخت تمدن پر افتخار ایران برای نسل های آینده دارد.

نویسنده : علی محمد پناهی