محمد ناصري فرد، دكتراي باستان شناسي هنر، نويسنده و پژوهشگر در خصوص سنگ نگاره هاي ايران و جهان
چکیده :
سنگ نگاره ها، كهن ترين آثار تاریخی و هنری به جا مانده از بشرند كه در آنها رمز و رازهاي فراواني نهفته است و از بهترين پنجره هاي رو به گذشته هاي دور مي باشند كه از طريق آنها مي توان از منظرهاي Perspective گوناگون زندگي انسان‌هاي اعصاركهن را رصد كرد.
به تعبیری بستر به وجود آمدن حروف رمزی، خط، تبادل پـیــام، زبان، تاریخ، اسطوره ها، هنر و فرهنگ از سنگ نگاره هاست و آنـها يكي از بهترین ابزارهای رمزگشایی ماقبل تاریخ هستند .
هنرهاي صخره اي (Rock Art-Petroglyphs and Pictographs) اسناد دست اولي هستند كه پژوهشگران را با “ترجمان” فرهنگ ها در اقليم ها و زمان هاي مختلف آشنا مي‌‌کنند و سخن گفتن آنها با كمك تصاویر و نشانه‌هايي است كه اغلب در همه ي زمان ها و مكان ها براي همه ي ملل جهان يكسان بوده است.
سنگ نگاره ها از مباني هنر بشري محسوب مي شوند و براي كساني كه تمايل به فعاليت در عرصه هاي مختلف هنري دارند از ياري گرهاي بسيار خوب مي باشند. از طرف ديگر براي استقرار هنر: طراحان لباس، فرش، تزيينات، پيكره سازان، سفالگران، تزيينات داخل ساختمان و گچ بري ها، گرافيست ها، طرح آفريني هاي روي ظروف و… بسيار زيبا و الهام بخش هستند و نشان هاي ملي و كهن ايران را به نمايش مي گذارند.
محوطه های سنگ نگاره ها، کتاب هایي سنگی هستند که نویسندگان و هنرمندان آنـها، در دوره‌های مختلف، زمانی که انسان هنوز زبان مشخصي برای گویش و خطی برای نوشتن نداشت (دوران غارنشيني)، به واسطه ي آنها سخن گفته و زندگی خود و دیگران و حتی محیط اقلیمی را تصویر کرده است. تعداد آنها فقط در یک منطقه ي محدود در ایران به بیش از ۲۱ هزار[۱] مورد مي رسد که عمر بعضی از آنها چهل هزار سال است[۲] و بشر تاکنون موفق به کشف هیچ پدیده ي تاریخی و هنری بدین قدمت نشده است.
هنـرهاي صخـره اي نمادهاي سرمايه اي جوامع بشري محسوب مي شوند كه از طريق آنها مي توان توليد ثروت و فرهنگ كرد.سنگ نگاره ها Petroglyphs قدمتي بس كهن دارند كه قلمرو بعضي از آنها به وراي مرز اسطوره ها مي رسد و پيشاني تاريخ و هنر بشري محسوب مي شوند، تا جايي كه از منظر آنها حتي مي توان قسمت هايي از تاريخ كهن زمين را هم رصد كرد[۳].
در اين مقاله قصد داريم از زاويه هاي مختلف به اين آثار كهن بپردازيم و ارزش و اهميت آنها را به جامعه معرفي نماييم.
واژه هاي کلیدی : سنگ نگاره، هنرهاي صخره اي، تيمره، Rock art، petroglyph
مقدمه : انسان هاي اوليه زبان و خط مشخصي براي سخن گفتن و انتقال پيام نداشتند و ناگزير بودند براي انتقال پيام و تعامل با يكديگر از نقاشي ها و نمادها استفاده كنند كه به آنها سنگ نگاره petroglyph يا هنرهاي صخره اي Rock arts مي گويند.
تمام جوامع كهن بشري از پل سنگ نگاره ها عبور كرده اند، به همين جهت دانشمندان علوم مختلف علاقه زياد دارند تا آنها را كشف يا به نقاطي كه آنها كشف شده اند سفر كنند تا از مطالعه و بررسي آنها، زواياي مختلف زندگي انسان هاي كهن را رصد كنند.
خوشبختانه طي مطالعات چندين ساله اي كه در غارها و كوه هاي ايران داشتيم موفق شديم بيش از ۵۰۰۰۰ نمونه در گستره ايران (۲۴ استان) كشف كنيم كه قدمت بعضي از نمونه هاي مكشوفه به وراي ۴۰۰۰۰ سال پيش مي رسد؟!
لازم به ذكر است كه از ۵۰۰۰۰ نمونه سنگ نگاره هاي مكشوفه در نقاط مختلف ايران، بيش از ۲۱۰۰۰ مورد آن متعلق به تيمره[۴] است.
سنگ نگاره ها در دنيا از منظرهاي گوناگون داراي ارزش و اهميت هستند ( تاريخ فرهنگ، تاريخ، هنر، هويت ملي، سند پيشينه هاي زيستي، توريسم، كاربست ها و…) و به همين جهت در نگهداري و معرفي ملي و جهاني آنها تلاش هاي وسيع انجام مي دهند. در ايران چون يك عرصه ي جديد باستان شناسي و مطالعاتي است؛ هنوز جايگاه رفيع آنها براي جامعه شناخته شده نيست كه از منظر كشف آنها مي توانيم آورده هاي فرهنگي و اقتصادي فراواني داشته باشيم.
كار بي بديلي كه بر روي سنگ نگارهاي ايران طي يك دهه گذشته در عرصه ملي و جهاني صورت گرفته، تطبيق سنگ نگاره هاي مكشوفه در نقاط مختلف ايران و بويژه تيمره با ديگر نقاط مختلف دنيا و طرح روي سفالينه هاي ماقبل تاريخي است. شما با ديدن شباهت ها و مضامين يكنواخت آنها، چنان شگفت زده مي شويد كه حس مي كنيد همه ي آنها را يك هنرمند طي هزاران سال در ايران و جهان و طرح روي سفالينه هاي كهن خلق كرده است! اين شگفتي ها سبب شده تا تصوير ذهني ما بر تاريخ، هنر، فرهنگ، قلمرو و گستره ي هنر و پيام هاي آشكار و نهاني كه بر آنها هويداست به گونه اي ديگر باشد و اين همان چيزي است كه دانشمندان نقاط مختلف جهان را به خود جلب كرده و شايد بي دليل نباشد كه پرفسور جان براور Jan Brouwer متخصص هنرهاي صخره‌ای اروپا بعد از ديدار سنگ نگاره هاي ايران (تيمره) در سال ۲۰۰۸ در یاد داشت‌های ارسالی خود می‌نویسد: ما به سرزمين عجيب سنگ نگاره هاي ايران آمديم و تجربه هاي نا باورانه اي كسب كرديم.
[۱]– محوطه هاي ۳۱ گانه تيمره (كوه هاي اطراف خمين)
[۲]– پرفسور مارسل اُت Marcel Ot Professor ، كتاب موزه هاي سنگي، هنرهاي صخره اي (سنگ نگاره هاي ايران ) ص ۲۰ تا۲۲، اثر نگارنده. خبرگزاري ميراث فرهنگي ۱۳۸۷/۵/۲۱ – ۱۱:۲۶:۰۰
[۳]– متخصصان زمين شناسي از طريق مطالعه آنها مي توانند عرصه هاي مختلف رخدادها و تغييرات روي زمين، بويژه تغييرات حاصل از زلزله ها،
گونه هاي گياهي، جانوري كهن و شرايط آب و هوايي و… را رصد كنند.
۵ – منظور ما از تيمره در شرايط كنوني، كوه ها و دره هاي اطراف خمين است كه در جنوب شرق استان مركزي واقع شده و شامل ۳۱ محوطه است.
سنگ نگاره ها يا هنرهاي صخره اي در دنيا بعنوان علم باستان Ancient Science شناخته مي شوند و اسناد دست اول و شناسنامه هاي هويتي هر جامعه اي محسوب مي شوند. از منظر اقتصادي هم، به اكوموزه ها معروفند و از بهترين زير ساخت هاي توسعه گردشگري و اشتغال زايي اقليمي هستند.
۱-پيشينه تاريخي تيمره :
عرصه مطالعاتي مورد نظر ما، تيمره در محدوده جغرافيايي شهرستان خمين است. اين منطقه به دلايلي كه بر ما نامكشوف است يكي از زيستگاه هاي كهن ايران محسوب مي شود . از حدود ۴۰۰۰۰ سال پيش( عصر يخبندان) زيستگاه و سكونت گاه انسان بوده است[۱]. حفره هاي زير زميني متعدد در دره ها و ديواره عمودي رودخانه ها، اشكفت ها، سنگ چين هاي بدون ملات فراوان درگدارها و كشف سفالينه هاي زياد با طرح هاي مختلف و رنگ آميزي هاي گوناگون، همه تاييدگر زيستگاه هاي كهن و جمعيت هاي زيادي طي دوره هاي بسيار طولاني است؟!
۶- در سال ۱۳۸۷ توسط گروه هاي اروپايي از سنگ نگاره هاي تيمره، سن سنجي با تكنولوژي طيف سنجي عمومي شتاب دهنده صورت گرفت.
طي بررسي هايي كه نگارنده بر چرايي تنوع ، فراواني و سير كهن و طولاني سنگ نگاره هاي تيمره داشته به پارامترها و متغيرهايي برخورد كرده كه سبب اين رخداد بي نظير شده است كه در ادامه به تعدادي از آنها اشاره مي شود.
۲- موقعيت جغرافيايي تيمره :
شهرستان خمين در جنوبي ترين نقطه استان مركزي قرار گرفته است. اين شهرستان از شمال به اراك، از شرق به محلات ، از جنوب به گلپايگان (استان اصفهان) و از غرب به ازنا و اليگودرز (استان لرستان) محدود مي شود. محدوده شهرستان خمين امروزي در گذشته جزيي از ناحيه پهناور در بلاد جبال (عراق عجم) از اقليم چهارم بوده است كه در طول تاريخ نام هاي گوناگوني به خود گرفته است. در متون جغرافياي اسلامي به نام هاي جبال، جبل، قهستان و كوهستان و بالاخره عراق عجم ناميده شده (ابن فقیه،۱۳۴۹،۲۰۱) اما بعد به آن تيمره، تيمرتين وكمره نيز گفته اند. تيمره در منابع جغرافيايي به نام هاي تيمره صغري و تيمره كبري نيز ناميده شده است. (قمی، ۱۳۱۲، ۲۱).
در تقسيمات كشوري دوره هخامنشيان تيمره شامل سه استان مركزي، لرستان و اصفهان بوده و چون سير سنگ نگاره هاي مكشوفه در اين سه استان است، به اين نواحي تيمره گفته شده تا ياد آور آن شكوه و عظمت گذشته باشد. لازم به ذكر است كه بيشترين سنگ نگاره هاي مكشوفه در اين سه استان متعلق به جنوب شرق استان مركزي ( خمين) است.
۳- تعريف سنگ نگاره :
كهن ترين آثار ( خطي ideogram & Pictogram و نقاشي (Realism & Naturalism ) بجا مانده از بشر را بر ديواره هاي غارها و كوه ها سنگ نگاره مي گويند كه تا عصر تاريخي ادامه داشته. به تعبيري سنگ نگاره ها، مادر تاريخ، هنر، زبان، خط، اسطوره ها و فرهنگ محسوب مي شوند.
به زبان ساده به هر تصوير و نگارشي بر روي سنگ، سنگ نگاره مي گويند..اگر اين نوشته ها و نقاشي ها، بر روي سنگ با رنگ يا امثال آن باشد به آنها “pictographs” و اگر نقاشي يا كنده كاري (حك يا حجاري مثبت يا منفي) روي سنگ شده باشد به آنها “petroglyphs.petrographs” مي گويند. اغلب در درون غارهاي قديمي براي نقاشي يا نوشته ها از رنگ استفاده شده “pictographs” كه عموما عمر آنها در برابر عوامل طبيعي بسيار كوتاه است و علت ماندگاري آنها از هزاران سال قبل تا كنون، در دسترس نبودن و محفوظ بودن آنها در برابر عوامل طبيعي و ديگر عوامل بوده است. اما سنگ نگاره هاي كنده كاري شده”petrgraphs”علاوه بر اينكه در غارها كشف شده اند، در محوطه هاي باز و بيرون غارها نيز وجود دارند. قسمت اعظم سنگ نگاره ها ي محيط هاي باز در برابر عوامل طبيعي فرسايش زا، مثل: سرما، گرما، باد، باران و يخ زدگي از بين رفته و مي روند. از طرف ديگر به علت عدم آگاهي مردم نيز تعداد بسيار زيادي از آنها تخريب و مخدوش شده است( يادگاري نويسي، توهم نقشه گنج و…) يا بعضا در پروژه هاي جاده سازي، سد سازي، معدن، انتقال آب و… متاسفانه شاهد از بين رفتن تعداد زيادي از آنها هستيم.
۴- نوع سنگ نگاره ها:
همه ي سنگ نگاره هاي مكشوفه در تيمره از نوع حكاكي كوبشي pecking هستند و تعداد كمي به روش كششي ايجاد شده اند. ابزارهاي بكار برده شده براي حكاكي : سنگ هاي آذرين، استخوان درشت ني حيوانات و فلز بوده است.
۵ – چرايي فراواني سنگ نگاره ها در تيمره :
دلايل زيادي بر تمركز، سير طولاني زيست و وجود سنگ نگاره هاي كهن در تيمره وجود دارد كه نگارنده به تعدادي از آنها دست يافته كه عبارتنداز:
۱ /۵- وجود آب فراوان ( درياچه ها، رودها و چشمه ها).
۲ /۵- وجود شكار فراوان و شرايط مناسب براي شكار آسان و صيد ماهي.
۳ /۵- وجود گدارها[۱]و دره هاي تنگ و عميق ( دره هاي قيفي شكل) كه از قسمت باز، شكار را به سمت انتهاي دره كه تنگ و باريك مي شود هدايت مي كردند و در محل انتهايي كه باريك شده، شكارچي ها با سنگ هاي تيز، نيزه و كمان، شكار در دسترس را مورد حمله قرار مي دادند. لازم به ذكر است كه به احتمال قوي نخستين شكارگاه هاي انسان اوليه با سنگ چين هاي بدون ملات، اشكفت ها و دره هاي قيفي شكل در تيمره قابل مشاهده است. قبلا كهن ترين شكارگاه هاي انسان هاي اوليه را متعلق به قزاقستان مي دانستند كه باكشف شكار گاه هاي متعدد در تيمره، آن ادعا كم رنگ مي شود.
۴ /۵ – وجود ابزارهاي اوليه شكار، لاشه سنگ هايي تيز ( آردوهال) كه همچون شمشير برنده و مانند نيزه ي نوك تيز عمل مي كرده و تسهيل گر شكار و دفاع از خود در گذشته هاي دور بوده است.
۵ /۵- وجود بوم هاي مناسب ( سنگ هاي رسوبي با نقش پذيري فوق العاده كه به رنگ هاي : مشكي، آبي تيره و قهوه اي تيره ) كه سبب تحريك ذايقه هنري انسان ها (هومو ساپینس اجداد اوليه انسان) مي گرديده است. چرا که اولین هومو ساپینس ها، حدود ۴۱ هزار سال پیش ظاهر شدند. اما اگر این نقاشی‌ها باز هم قدیمی‌تر از این باشند، دیگر آنها را بایستی به انسان نئاندرتال نسبت داد.
۶ /۵- وجود هنرمندان زيادي اعم از زن يا مرد كه علاقه ي زيادي به نگارگري و ثبت انديشه هاي خود داشته اند.
۷ /۵- مهاجرت پذيري به علت وجود آب، شكار و امنيت روحي و رواني ساكنان منطقه و محصور بودن بين كوه ها و وجود اشكفت ها.
۸ /۵- وجود دانش و سوادي( هوش هنري) كه سبب مي شده افراد دانش و ديده هاي خود را در قالب خط تصويري و نمادها ثبت و انتقال دهند.
۹/۵ – نزديكي به غارها و پناه گاه هاي لرستان و دستكندها.
۱۰/۵ – وجود كوه هاي كم ارتفاع كه محل رويش فراوان گيان هوم Ephedera بوده كه در زندگي انسان هاي كهن كاركرد هاي آييني، دارويي و… داشته است.
۱۱/۵ – سكونت گاه دايمي، كه وجود سنگ نگاره هايي از هزاره يازده ق.م تا دوره هاي جديدتر بر روي يك بوم گواه اين استقرار دايمي انسان ها در تيمره است.
۱۲/۵ – روي خط زلزله نبودن منطقه، شكاف هاي ناشي از وقوع زلزله طي عمر زمين، بندرت در منطقه قابل ديدن است.
۶- طبقه بندي نقوش، علايم تصويري و خطي بر اساس ميزان فراواني.
طي مطالعاتي كه در يك دوره ده ساله بر روي سنگ نگاره هاي تيمره داشتيم، موفق شديم از سنگ نگاره هاي مكشوفه محوطه هاي سي و يك گانه تيمره بر اساس انتخاب نمونه هاي آماري از يك جامعه آماري به شكل تصادفي، ميزان فراواني نقوش را در قالب يك اطلس كلي ارايه دهيم. البته اين كار متقن و مطلوب ما نيست ولي در شرايط كلي بسيار كمك كننده است. نكته ي جالب توجه آنكه اين روند در گستره سنگ نگاره هاي مكشوفه در نقاط مختلف ايران هم قابل تسرّي بوده و كاربرد داشته است.
| فراواني سنگ نگاره هاي تيمره براساس نمونه گيري تصادفي از ۳۱ محوطه | ||
| رديف | نام نقوش | درصد |
| ۱ | بز كوهي در حالت ها و سبك هاي هنري مختلف | ۸۸ |
| ۲ | نقوش انسان در حالات پياده، سواره ( درحال شكار، رقص آييني، نيايش، بالدار، جنگ و…)، ملبس و بدون لباس | ۳ |
| ۳ | نقوش پنجه هاي دست، فنجان نماها، نمادها، علايم خطي ( تصويري، قبل از ايلام، ايلام، پهلوي ( هام دبيره و نيم گشته)،كوفي، عربي و فارسي) و… | ۲ |
| ۴ | نقوش اسب وحشي ، اهلي با سوار و بدون سوار در حالت هاي گوناگون و ابزارها | ۲ |
| ۵ | نقوش شتر يك كوهان و دوكوهان، گاو وحشي كوهان برجسته شاخ پرانتزي | ۱ |
| ۶ | نقوش گربه سانان ( پلنگ، يوز پلنگ، شير نر و ماده و نمونه هاي زره دار) سگسانان ( گرگ، سگ، روباه ، شغال و كفتار)، موش، گراز و… | ۱ |
| ۷ | نقوش گوزن ( مارال و شوكا)، پرندگان، قوچ كوهي مار، لاكپشت و ماهي | ۱ |
| ۸ | نقوش حيوانات ناشناخته و حيواناتي كه امروز ديگر وجود ندارند و نسل آنها منقرض شده | ۱ |
| ۹ | نقش هاي هند سي | ۵/ |
| ۱۰ | نقوش گياهان سرو وكاج، هوم و درختچه ها. | ۵/ |
۷- معرفي محوطه هاي مكشوفه در تيمره:
۱/۷ – كوه هاي جهانقلعه : شمال شهرستان خمين فاصله تا مركز شهر ۱۵كيلومتر
۲/۷ – كوه هاي سركوبه : شمال شهرستان خمين فاصله تا مركز شهر ۲۰كيلومتر
۳/۷ – كوه هاي ماهورزان : شمال شهرستان خمين فاصله تا مركز شهر ۲۵ كيلومتر
۴/۷ – كوه هاي خيزاب : شمال شهرستان خمين، فاصله تا مركز شهر ۱۹كيلومتر
۵/۷ -كوه هاي جنوب و شرق خوگان:در شمال شرقي خمين، فاصله تا شهر ۳۰ كيلو متر.
۶/۷ – كوه هاي خراوند : در شمال شرقي خمين،. فاصله تا مركز شهر حدود ۲۷كيلومتر
۷/۷ – كوه هاي سيان سفلي: شمال شهرستان خمين ،فاصله تا مركز شهر ۳۵ كيلومتر
۸/۷ – كوه هاي ورچه : شمال غربي شهرستان خمين، فاصله تا مركز شهر ۲۸كيلومتر
۹/۷ – رود خانه قيدو و مزاين : شرق شهرستان خمين، فاصله تا مركز شهر حدواً ۲۷ كيلومتر
۱۰/۷ – كوه ها و دره هاي فرنق : جنوب غربي خمين، فاصله تا مركز شهر ۲۳ كيلومتر
۱۱/۷ – كوه هاي برگله : جنوب غربي شهرستان خمين، فاصله تا مركز شهر ۳۲ كيلومتر
۱۲/۷ – كوه ها ي شاقوي نشهر : جنوب غربي خمين، فاصله تا مركز شهر ۲۶ كيلومتر
۱۳/۷ -كوه هاي كاظم آباد : غرب شهرستان خمين، فاصله تا مركز شهر ۴۵ كيلومتر
۱۴/۷ -كوه هاي دره گرم : غرب شهرستان خمين، فاصله تا مركز شهر ۵۰ كيلومتر
۱۵/۷ -كوه هاي لوزدر : غرب شهرستان خمين، فاصله، تا مركز شهر حدوداً ۴۲ كيلومتر
۱۶/۷ -دره زينل آباد : جنوب غرب شهرستان خمين، فاصله تا مركز شهرحدوداً ۲۰ كيلومتر
۱۷/۷ -كوه هاي مزرعه نو : غرب شهرستان خمين، فاصله تا مركز شهر حدوداً ۴۰كيلومتر
۱۸/۷ – كوه هاي برفيان : غرب شهرستان خمين، فاصله تا مركز شهرحدوداً ۵۰كيلومتر
۱۹/۷ – كوه هاي مزرعه قاسم : غرب شهرستان خمين، فاصله تا مركز شهرحدوداً ۵۳كيلومتر
۲۰/۷ -دره سياه كوه جواديه : غرب شهرستان خمين فاصله تا مركز شهرحدوداً ۵۴كيلومتر
۲۱/۷ -كوه هاي برجك : غرب شهرستان خمين فاصله تا مركز شهرحدوداً ۳۸ كيلومتر
۲۲/۷ -كوه هاي آشمسيان : غرب شهرستان خمين، فاصله تا مركز شهرحدوداً ۲۲ كيلومتر
۲۳/۷ -كوه هاي قره كهريز : جنوب غرب خمين فاصله تا مركز شهرحدوداً ۴۵ كيلومتر
۲۴/۷ -كوه هاي بابا قله : جنوب غربي خمين، فاصله تا مركز شهرحدوداً ۳۵ كيلومتر
۲۵/۷ -كوه هاي ۷۰ قله : شمال و شمال غربي خمين فاصله تا مركز شهرحدود ۴۰ كيلومتر
۲۶/۷ – دره سياه (خليل آباد) : غرب شهرستان خمين، فاصله تا مركز شهرحدود ۳۰ كيلومتر
۲۷/۷ – کوه هاي آشناخور : جنوب غربي خمين، فاصله تا مركز شهرحدود ۳۵ كيلومتر
۲۸/۷ – کوه هاي جلماجرد : جنوب شرقي خمين، فاصله تا مركز شهرحدود ۳۰ كيلومتر
۲۹/۷ – کوه هاي نور آباد : جنوب غربي خمين، فاصله تا مركز شهرحدود ۳۱ كيلومتر
۳۰/۷ – كوه هاي سيان سفلي: شمال شهرستان خمين، فاصله تا مركز شهر ۳۳ كيلومتر
۳۱/۷ – كوه هاي دمنه : غرب شهرستان خمين، فاصله تا مركز شهر ۴۵ كيلومتر
۳۲/۷ -کوه های جنوب و حنوب شرق رباط مراد: شرق شهرستان خمین، فاصله تا شهر حدود ۲۰ کیلومتر
بازدید توریست ها از سنگ نگاره ها
۸- معرفي و توضيح نقو ش تيمره به ترتيب فراواني:
جهت کسب اطلاعات بیشتر در خصوص سنگ نگاره های تیمره و ایران به کتاب های زیر مراجعه نمایید.
سنگ نگاره هاي ايران زبان مشترك جهاني
Iran Petroglyphs , Universal Common language
سنگ نگاره های ایران نمادهای اندیشه نگار
IRAN PETROGLYPS, IDE,OGRAM SYMBOLS
۱۳۸۸ تابستان
موزه هاي سنگي هنرهاي صخره اي(سنگ نگاره هاي ايران)
بهار ۱۳۸۶
(Rock Museums Rock Arts (Iran Petroglyphs
مولف: محمد ناصری فرد
۷- محل عبور شكار و ديگر حيوانات در ميان دره .